Andrzej Maryniarczyk
O rozumieniu metafizyki.
Monistyczna i dualistyczna interpretacja rzeczywistości

Rozdział 2. O czym jest metafizyka?

Nazwa "metafizyka" jako określenie dyscypliny filozoficznej pojawiła się dość przypadkowo. Pochodzi ona prawdopodobnie od Andronikosa z Rhodos, scholarchy i komentatora pism Arystotelesa, jedenastego kierownika Likejonu, który żył w I wieku przed Chrystusem (Szerzej na ten temat pisze k. Leśniak we wstępie do Metafizyki Arystotelesa, Warszawa 1983, s. XI-XXX; zobacz Ph. Merlan, On the Terms "Metaphysics" and "Being-qua-Being", "Monist" 52 (1968), s. 174-194; por. P. Jaroszyński, Spór o przedmiot "Metafizyki" Arystotelesa, "Roczniki Filozoficzne" 31 (1983), z. 1, s. 94, przyp. 3.). Andronikos, porządkując bogatą spuściznę dzieł Arystotelesa, umieścił zbiór XIV ksiąg po Fizyce, w których mówił Arystoteles między o przedmiocie i celu filozofii, o substancji, o pierwszej przyczynie, o pierwszym poruszycielu, o pierwszych zasadach i przyczynach i o wielu innych sprawach. Zbiór tych tekstów ze względu na porządek ułożenia określił nazwą księgi o metafizyce, co w języku greckim oznaczało wyrażenie ta meta ta physika.

Z czasem termin metafizyka utrwalił się jako określenie filozofii Arystotelesa, która zajmuje się poszukiwaniem pierwszych przyczyn oraz istotnych właściwości dla konkretnie bytujących rzeczy danych nam w doświadczeniu empirycznym.

Zanim jednak zadomowiła się na stałe nazwa metafizyka i została wprowadzona do kanonu nazw dyscyplin filozoficznych, funkcjonowały już w starożytności takie nazwy jak teologia, która oznaczała naukę o bycie najdoskonalszym (pierwszym poruszycielu - Absolucie) czy prote philosophia (filozofia pierwsza), badająca pierwsze przyczyny wszechrzeczy.

We współczesnej literaturze filozoficznej spotykamy najczęściej takie nazwy, jak: teoria bytu czy ontologia (od Christiana Wolffa) (Zaznaczyć jednak należy, że dla Wolffa ontologia to nauka o tym, co możliwe, zaś metafizyka o tym, co realne. Termin ten wprowadził wiele zamieszania i niejasności do właściwego rozumienia metafizyki i jej przedmiotu. Stąd takie nazwy jak: "ontologia Ingardena", "ontologia Leśniewskiego"itp., zdają się sugerować, jakoby poruszane zagadnienia były z dziedziny metafizyki, tymczasem są to najczęściej zagadnienia z dziedziny podstaw logiki czy teorii poznania. Nazwa to on (byt) została tu użyta na określenie "przedmiotu" (a właściwie konstruktu) logiki czy teorii poznania. Metoda zaś badania tego przedmiotu niewiele m wspólnego z metodą badań metafizycznych.), jako synonimy nazwy metafizyka.

W dzieje metafizyki na stałe wpisały się nazwiska niektórych filozofów tak starożytnych i średniowiecznych, jak nowożytnych i współczesnych. Należy tu więc wymienić Parmenidesa, którego historycy nazywają ojcem metafizyki ze względu na jego pierszą w dziejach filozofii definicję bytu, dalej Platona, Arystotelesa (starożytność), Awicennę, Tomasza z Akwinu, Dunsa Szkota (średniowiecze), Suareza, Kartezjusza, Kanta, Hegla, Heideggera, Gilsona, Krąpca (współczesność) i innych.

Metafizyka jest więc synonimem filozofii realistycznej, zapoczątkowanej przez Arystotelesa, w której dąży się do rozumiejącego poznania konkretnie bytujących rzeczy poprzez wskazanie na ostateczne przyczyny ich istnienia i działania (Dziś spotykamy się często z używaniemnazwy "metafizyka" w różnych tradycjch filozoficznych (kantyzm, fenomenologia, egzstencjalizm, filozofia analityczna i inne). Termin ten używany jest także w różnych kontekstch pozafilozoficznych (poezja metafizyczna, sztuka metafizyczna, metafizyka przestrzeni itp.). Należy jednak zaznaczyć, że przenoszenie nazwy "metafizyka" poza obszar filozofii realistycznej: arystotelesowsko-tomistycznej, a więc na przykład na teren filozofii podmiotu (Kant), świadomości (Husserl), języka (analitycy) czy procesu (Whitehead) oraz wszędzie tam, gdzie przedmiotem filozofii jest analiza poznania, języka, świadomości czy sama egzystencja, a nie konkretnie bytujący przedmiot w aspekcie jego istnienia, jest nadużyciem tej nazwy i prowadzi do wielu nieporozumień i deformacji).

Przedmiot metafizyki

Podstawą wyodrębnania dyscyplin naukowych jest wskazanie na ich odrębne w stosunku do innych przedmiot, metodę i cel. I tak przedmiotem matematyki jest liczba, przedmiotem biologii żywa komórka, przedmiotem historii dzieje i wydarzenia, przedmiotem teologii Bóg itd.

Co zatem będzie przedmiotem metafizyki? W odpowiedzi mówimy krótko, że "wszystko to, co realnie istnieje", czyli byty. Od razu jednak możemy spotkać się z zarzutem, że przecież i fizyk, i biolog, i historyk, i wielu innych za przedmiot swych badań także ma właśnie to, co istnieje. Istnieje przecież materia, istnieje komórka, istnieją zdarzenia itd.

Należy zatem zwrócić uwagę na podwójne rozumienie przedmiotu każdej nauki, w tym także i metafizyki. Wyróżniamy bowiem tzw. przedmiot materialny i formalny. Przedmiotem materialnym dla danej nauki jest to, na co nakierowane jest jej poznanie.

Przedmiotem materialnym metafizyki jest "wszystko to, co istnieje realnie". Wyrażenie to wskazuje na nieograniczone pole badań metafizycznych. Dotycza one tak świata osób, jak i rzeczy, zwierząt i roślin, tego, co materialne, jak i tego, co duchowe (niematerialne). W zakres tych badań wchodzi więc "wszystko, co istnieje", a więc konkretne byty (drzewo, kamień, zwierzę, człowiek, jak i ich istotne właściwości (kształt, kolor, prawda, dobro czy piękno itp.), tak procesy jak i zdarzenia (życie, działanie, doznawanie, poznawanie, ginięcie, poznawanie itp.). Innymi słowy wszystko, co realnie bytuje, wchodzi w zakres badań metafizycznych. Stąd i twierdzenia metafizyczne będą odnosić się nie tylko do jakiejś określonej kategorii rzeczy, lecz do wszystkiego, co jest (Należy zwrócić uwagę, że tradycje pozytywistyczne we współczesnej filozofii przyczyniły się do zredukowania wszelkiego typu doświadczenia do doświadczenia zmysławego (empirycznego). Tymczasem słowo "doświadczyć" oznacza tego typu akty poznania ludzkiego, w których i poprzez które mamy bezpośredni dostęp do realnie istniejącej rzeczy. W realnie zaś istniejącej rzeczy, np. w stole zawarte są nie tylko treści zmysłowego doświadczenia, takie jak: kolor, rodzaj materiału, ciężar itp., lecz również treści "duchowe" pochodne od intelektu twórcy, takie jak: projekt, zastosowane prawa, które stanowią o prawdzie stołu, a z którymi bezpośrednio może spotkać się właśnie intelekt. I tak jest podobnie z innymi faktami, które są przedmiotem badań metafizycznych.).

Przedmiot materialny metafizyki tym właśnie różni się od przedmiotu materialnego np. biologii, fizyki, matematyki, teologii czy historii, że zasięgiem swym obejmuje "wszystko, co istnieje". Tymczasem dla biologa, fizyka, matematyka czy teologa przedmiot materialny zawężony jest do określonej grupy bytów, np.: żywych organizmów, cząstek materii, liczb czy wydarzeń historycznych.

Przedmiotem formalnym natomiast nazywamy "aspekt", w jakim został ujęty badany przedmiot. I tak w przypadku matematyki tym aspektem jest przeliczalność, w przypadku biologii procesy życiowe, dla fizyki natura materii. Natomiast dla metafizyki takim aspektem jest badanie rzeczy, zdarzeń czy procesów, a także właściwości pod kątem ich istnienia.

Tak rozumiany przedmiot metafizyki wyróżnia się realizmem, to znaczy dotyczy tego, co istnieje. Stąd przedmiotem badań metafizycznych nie są jakieś zdarzenia przyszłe lub przeszłe czy możliwości, lecz to i tylko to (!), co faktycznie istnieje i dane nam jest jako obecne tu i teraz w doświadczeniu empirycznym. Ponadto tak rozumiany przedmiot wyróżnia się uniwersalizmem. Znaczy to, że badania metafizyczne dotyczą wszystkiego, co istnieje i nie zamykają się do jakiejś tylko określonej grupy przedmiotów czy zdarzeń. Tymczasem inne dyscypliny filozoficzne czy naukowe mają ograniczony zakres badań i odnoszą się do określonej grupy bytów. Na przykład przedmiotem antropologii filozoficznej jest tylko człowiek i jego działanie, przedmiotem fizyki jest materia, przedmiotem biologii organizm żywy (a zatem nie wszystko, co istnieje) itd. Przedmiot metafizyki wyróżnia się także neutralizmem. Znaczy to, że samo określenie przedmiotu, jak i sam aspekt badań nie zakładają wcześniej zbudowanej (np. w oparciu o fizykę, matematykę czy inne dyscypliny) teorii tego przedmiotu. Przedmiotem tym jest bowiem "to, co istnieje". Gdyby na przykład przedmiotem metafizyki była liczba, komórka, atom czy materia, to nie byłby t przedmiot ujęty neutralnie, gdyż każdy z tych przedmiotów zakłada jakąś teorię (teorię liczby, komórki, atomu itp).

Pytaniem naukowym, na które poszukujemy w badaniach metafizycznych odpowiedzi, jest pytanie o przyczynę istnienia tego, co jest, a nie musi być, a więc pytanie: dlaczego (dia ti?) coś istnieje?

Pytanie metafizyczne ukierunkowuje badania metafizyczne na poszukiwanie koniecznych a zarazem przedmiotowych racji (przyczyn) istnienia rzeczy, zdarzenia, procesu czy właściwości. Poszukujemy więc w odpowiedzi takich czynników, które pozwalają nam wyjaśnić i zrozumieć na przykład: Dlaczego istnieje człowiek? Dlaczego istnieje jego myślenie, działanie moralne czy twórcze? Dzięki czemu istnieje świat roślin, zwierząt i ludzi? Jakie są istotne właściwości tego, co realnie istnieje?

Pierwszorzędnym celem poznania metafizycznego nie jest budowanie teorii czy stawianie hipotez, w ramach których dokonywałoby się wyjaśnianie badanego faktu, procesu czy zdarzenia, lecz poszukiwanie takich realnych czynników, które są ostatecznymi przyczynami istnienia dla badanych faktów. Dopiero ich odkrycie może stanowić podstawę zbudowania określonej teorii (a właściwie wiedzy), w której zawarte byłoby i niejako "zmagazynowane" metafizyczne poznanie, nie zaś poprzez którą wyjaśniałoby się rzeczywistość.

Naczelnym bowiem celem poznania metafizycznego jest dążenie wpierw do zrozumienia faktu bytowania rzeczy (procesu czy zdarzenia), co osiągamy poprzez dotarcie do ostatecznych i koniecznych przyczyn, a następnie ujęcie tego poznania w ramy odpowiedniej teorii.

Skoro więc badania metafizyczne, jak i wyniki tych badań dotyczą wszystkiego, co realnie istnieje, to z tej to właśnie racji metafizyka wyróżnia się spośród innych dyscyplin filozoficznych i nazywana jest ogólną teorią rzeczywistości. Jest też traktowana jako podstawowa dyscyplina filozoficzna, która dla wszystkich innych jest bazą i punktem odniesienia i jako taka jest fundamentem poznania mądrościowego. Jak pisał Arystoteles:

Człowiek bowiem mądry ma wiedzę o wszystkim, co może poznać... Z nauk zaś tę raczej za mądrość uważamy, która jest godna wyboru dla niej samej, dla samego poznania, a nie ze względu na jakieś jego następstwa. Wreszcie sądzimy, że mądrością jest raczej nauka naczelna, a nie nauka zależna. Bo nie powinno być tak, żeby mądremu coś nakazywano, ale żeby on rozkazywał i żeby nie musiał uznawać poglądu drugiego, lecz by jemu zawierzał ten, co mniej mądry...

Poznanie wszystkiego jest udziałem tego, kto posiada wiedzę najbardziej powszechną... . I niewątpliwie takie poznanie najbardziej powszechne jest też dla ludzi najtrudniejsze, gdyż jest najdalsze od poznania zmysłowego... . I bardziej słuszna do nauczania jest wiedza teoretyczna, która przede wszystkim odnosi się do przyczyn. Bo uczą ci, którzy wskazują przyczyny poszczególnych rzeczy (Met., 982 a 20-30.)

W dziejach filozofii spotykamy się z różnymi określeniami przyczyn dla tego, co rzeczywiście istnieje. I tak dla jednych przyczyną (arche) wszechrzeczy był odwieczny, stały i niezniszczalny materialny praelement w postaci wody, ognia, powietrza lub ziemi. Inni praprzyczynę wszechrzeczy widzieli w myśli, prawie lub idei. Jeszcze inni w duszy, która jest źródłem ruchu itd. Dla jednych bytem było coś, co jest proste i niezłożone, dla innych coś, co ogólne i nieokreślone. Jedni bytem nazywają to, co konkretnie istnieje, inni jakąś nieokreśloną osnowę świata czy absolutnego ducha, który się ujawnia.

Całe więc dzieje metafizyki można potraktować jako nieustanne dążenie do ustalenia rozumienia, czym jest byt (to co jest) i jakie są pierwsze i ostateczne przyczyny jego istnienia. Byt bowiem - jak pisał Arystoteles - "rozumie się różnorodnie, w relacji wszakże do czegoś jednego" (Tamże, 1003 a 32.). Bytem bowiem w pierszym rzędzie jest Jan, zaś ucho, włosy, kolor skóry, o tyle, o ile tkwią w Janie, a więc drugorzędnie. Z tej racji byt rozumiany jest analogicznie, a nie jednoznacznie. Znaczy to, że nazywając Jana, roślinę, zwierzę, a także myśl, postępowanie, dzieło sztuki i inne rzeczy bytami, czynimy tak ze względu na to - jak wyjaśniał Arystoteles - że:

jedne rzeczy nazywają się bytami, gdyż są to substancje, a wszystko inne dlatego, że są to determinacje substancji albo procesy prowadzące do substancji, jej zniszczenie lub brak, albo jakości substancji, albo to, co wytwarza czy sprawia ją bądź też coś pojętego w relacji do niej, wreszcie negacje czegoś z nich lub samej substancji(Tamże, 1003 a 32 - 1003 b 10).

Właściwości poznania metafizycznego

Wśród podstawowych cech, które odróżniają poznanie metafizyczne od innych typów poznania, możemy wskazać następujące:

a) Podmiot poznający nakierowany jest na realnie istniejący świat osób, zwierząt, roślin i rzeczy (bytów), a nie na analizę warunków poznania tych rzeczy czy danych świadomości na ich temat, czy wreszcie języka, w którym poznanie o nich zostało wyrażone. Poznanie metafizyczne jest więc typem poznania przedmiotowego (dorzecznego), w którym treści poznawcze są czerpane z zawartości rzeczy. Tym tez będzie wyróżniał się język metafizyki: będzie to język "dorzeczny", to znaczy taki, który przede wszystkim naprowadza na widzenie na "widzenie" rzeczy, a dopiero wtórnie na tworzenie definicji o rzeczach. Dlatego bazą jeżyka metafizyki jest język naturalny, a więc taki, w którym człowiek komunikuje swoje najbardziej pierwotne i podstawowe poznanie otaczającego go świata (w odróżnieniu od języków sztucznych logiki czy matematyki i technicznych - fizyki zcy biologii, a także innych, konstruowanych dla określonych potrzeb).

b) Przedmiot poznania jest badany w aspekcie jego istnienia. To znaczy, że w poznaniu metafizycznym głównym poznaniem naukowym jest pytanie dlaczego - dia ti? dany byt istnieje. W odpowiedzi na to pytanie wskazuje się realny czynnik (a nie teorię), który ostatecznie wyjaśnia fakt istnienia badanej rzeczy.

c) Poznanie metafizyczne jest poznaniem przyczynowym. Poszukujemy w nim bowiem pierwszych i ostatecznych przyczyn, które wyjaśniają istnienie badanej rzeczy, procesu, zdarzenia czy właściwości.

d) Jest to poznanie prawdziwościowe i ostatecznościowe. Znaczy to, że w poznaniu metafizycznymdążymy do wskazania koniecznych i ostatecznych przyczyn istnienia badanej rzeczy, procesu czy zdarzenia i w ten sposób odkrywamy najgłębsza prawdę o tajemnicy istnienia bytów. Co więcej, tego rodzaju odkryta prawda nie ulega przedawnieniu.

W ramach rozwoju metod poznania w naukach przyrodniczo-matematycznych przedawnieniu i dezaktualizacji ulega systematycznie wiedza powiązana z tymi metodami, dotycząca badanych aspektów świata przyrody. Tymczasem odkryte w ramach poznania metafizycznego prawdy o świecie osób i rzeczy ukazują, że byty charakteryzują się tym, iż mają określona treść i proporcjonalne do niej istnienie, że są w sobie niesprzeczne, odrębne, powiązane z intelektem i wolą Stwórcy i dlatego są racjonalne, celowe i doskonałe itd. Prawdy te nie ulegają ewolucji. Zawsze bowiem są takie same i niezmienne. Ewolucji co najwyżej może ulegać wiedza treściowa na temat struktury poszczególnych rzeczy czy całego kosmosu.

Ponadto dotarcie do ostatecznej i koniecznej prawdy bytowania rzeczy jest też spełnieniem się najbardziej podstawowego celu ludzkiego poznania. Docieramy bowiem w nim do takich prawd, które są dla rzeczy stałe i wieczne, jednak nie stałością i wiecznością ludzkiego rozumu, lecz rozumu Stwórcy zapisanego w rzeczach. Odkrycie tych prawd wiąże się z osiągnięciem rozumienia natury rzeczy. Dlatego jest to też poznanie konieczne, to znaczy takie, w którym docieramy do czynników, bez których nie możemy zrozumieć istnienia i działania badanego bytu czy występowania określonych jego właściwości.

e) Poznanie metafizyczne ze względu na swój przedmiot jak i aspekt badania jest poznaniem najbardziej ogólnym. To znaczy prawdy, jakie odkrywamy, nie są zarezerwowane tylko dla określonej klasy czy grupy przedmiotów, lecz do wszystkiego, co istnieje. Wprawdzie każde poznanie naukowe charakteryzuje się jakimś typem ogólności (np. poznanie biologa dotyczy żywych organizmów, fizyka materii, etyka ludzkiego postępowania itp.)), jednak w Przypadku poznania metafizycznego ogólność ta rozciągnięta jest jakby do granic możliwości. Wnioski bowiem i twierdzenia, które formułujemy na terenie metafizyki, odnoszą się do wszystkiego, co istnieje. Ze względu na tego typu ogólność poznanie metafizyczne określane jest jako transcendentalne (powszechne, nieograniczone).

Ogólność ta (transcendentalność) nie jest jednak wynikiem konstruowania w ramach abstrakcji pojęć (czy definicji) ogólnych, lecz jej podstawą jest wskazanie na taki czynnik w bycie, który występuje we wszystkim, co istnieje.

f) Poznanie metafizyczne nakierowane jest na dostrzeżenie jedności w różnorodności bytowania rzeczy i całości w złożoności bytów oraz podobieństwa w tym, co niepodobne. Z tej racji jest nazywane poznaniem analogicznym. Znaczy to, że poznanie to odnosi się do "wielu rzeczy" (ana-logein) ze względu na dostrzeżone w nich podobieństwo, uwzględnia jednak przy tym ich różnorodność i złożoność.

Analogiczność poznania metafizycznego jest cechą istotną poznania realistycznego. Chroni bowiem poznanie metafizyczne przed redukcjonizmem. Pozwala odkrywać powszechne właściwości i prawa bytowania rzeczy realnych, uwzględniając jednocześnie ich odrębność i niepowtarzalność.

Stąd choć każdą rzecz rozpoznajemy jako byt i nazywamy bytem, a więc i Jana, i jabłoń, kotka, kwiatek czy nasze działanie moralne, a także i myślenie, to jednak inaczej bytem (istnieje) jest Jan, a inaczej jego myśl, inaczej roślina, a jeszcze inaczej zwierzę czy kamień.

g) Poznanie metafizyczne jest typem poznania rozumiejącego, w odróżnieniu od poznania opisującego, ujaśniającego czy przeżywaniowego. Rozumienie zaś osiągamy w momencie odkrycia racji (przyczyn) istnienia poszczególnych rzeczy, jak i ich istotowych właściwości. Jest więc typem poznania mądrościowego, które człowiek stara się posiąść, by przede wszystkim odkryć sens istnienia świata, w tym przede wszystkim siebie samego.

Jeśli więc celem fizyki jest odkrycie praw materii, biologii praw życia, kosmologii praw kosmosu itp., to zadaniem metafizyki jest - jak powie Arystoteles - dotarcie do takiego celu:

dla którego czynić należy wszystko, cokolwiek się czyni. Celem zaś każdego bytu jest jego dobro, a w ogóle celem całej natury jest Dobro najwyższe... . A dobro i cel jest jedną z przyczyn Met., 982 b 5-10).

Mądrościowość poznania metafizycznego będzie się więc przejawiać w tym, że zmierza ono do uchwycenia ostatecznych przyczyn dla skutków, podmiotów dla działań, a co wyraża się w sztuce oddzielania tego, co jest przyczyną, od tego, co skutkiem, tego, co właściwością od podmiotu właściwości, tego, co źródłem i przyczyną działania od samego działania, istnienia od nieistnienia, czyli jak powie Arystoteles, "bytu od niebytu".

Metafizyka jest poznaniem nakierowanym na odkrycie ostatecznych przyczyn istnienia i działania świata osób i rzeczy, których ślady rozum ludzki odnajduje w rzeczach danym nam w doświadczeniu zmysłowym (empirycznym).

(Podsumowanie.) Celem poznania metafizycznego jest odkrycie ostatecznej prawdy dotyczącej istnienia świata i człowieka. Jest to poznanie rozumiejące. Rozumienie takie osiąga się, odkrywając konieczne i jedyne przyczyny istnienia i działania badanej rzeczy, procesu czy zdarzenia. Metafizyka dostarcza narzędzi rozumienia podstawowych problemów, które tworzą zręby każdej nauki. Przedmiotem metafizyki jest każdy konkretnie istniejący przedmiot (byt). Pytaniem metafizycznym jest pytanie "dlaczego - dia ti?" - coś istnieje. Poznanie metafizyczne gwarantuje wolność badań naukowych, która jest zagrożona przez uprzednie przyjmowanie wszelkiego typu apriorycznych założeń czy teorii.

« powrót