Słowo wprowadzenia

Narody żyją kulturą, a tworząc ją, odkrywają w niej swoją tożsamość, swój logos i ethos. U podstaw zaś każdej kultury stoi filozofia, która dostarcza rozumienia świata i człowieka, determinując przez to ludzkie kulturotwórcze działanie.
Polska niemal od początków swoich dziejów uczestniczyła w światowej nauce, nie zaniedbując kultury rodzimej i własnej nauki, w tym filozofii. „Encyklopedia filozofii polskiej”, którą oddajemy do rąk Czytelnika, gromadzi po raz pierwszy w historii polskiej filozofii całe jej dziedzictwo, liczące prawie 800 lat. Jest dokumentem i świadectwem żywotności polskiej filozofii oraz dynamizmu życia naukowego, zwłaszcza w dziedzinie humanistyki.
„Encyklopedia filozofii polskiej” powstała zarówno „ku pokrzepieniu”, jak i ku nauce. „Ku pokrzepieniu” – by zachęcić, inspirować i ubogacić współczesnego Polaka, który na skutek różnych „reform” systemu edukacji, tak podstawowej, jak i uniwersyteckiej, staje na rozdrożu własnej formacji humanistycznej. Filozofia bowiem – jak podkreślał M. A. Krąpiec – „jest jedynym koniecznym przedmiotem nauczania, bez którego nie ma [pełnego rozwoju] człowieczeństwa i prawdziwego wykształcenia [...]. Potrzebni są specjaliści najróżniejszych branż, ale również ich wiedza oparta jest na filozoficznych przemyśleniach. Przecież [każda] koncepcja nauki wzięta jest z filozofii, trudno więc nie być filozofem” („Porzucić świat absurdów”, z M. A. Krąpcem rozmawia J. Sochoń, Lublin 2002, 39). Świadomość wielowiekowego dziedzictwa, które tworzą liczne zastępy polskich filozofów, każe z optymizmem patrzeć w przyszłość i widzieć oryginalność polskiej kultury, a nie tylko – jak się nieraz głosi – jej wtórność czy prowincjonalność. Encyklopedia ta służy również nauce, gdyż udostępnia wiedzę o naszych osiągnięciach i niedomaganiach, a także pozwala poznawać dzieje polskiego życia intelektualnego i dzięki temu odkrywać cel oraz specyfikę polskiej kultury. W ten sposób spełnia zadanie będące celem każdej encyklopedii, a mianowicie stałe kształcenie ludzkich społeczności.
W dziejach polskiej filozofii, które rozpoczynają się w XIII w., można dostrzec pewną ciągłość. Wyjątek stanowi XX-wieczny okres komunizmu, kiedy to polskim ośródkom naukowym marksizm został narzucony środkami administracyjnymi. Wskutek tego doszło do podwójnego zniekształcenia filozofii. Po pierwsze, uczyniono z niej narzędzie ideologicznej walki partii komunistycznej i w ten sposób poddano degradacji oraz instrumentalizacji. Po drugie, podmieniono cel filozofii. Zamiast służyć rozumiejącemu poznaniu świata i człowieka, filozofia stała się ideologią – zajęła się przekształcaniem tego świata, a przede wszystkim przemianą człowieka i społeczeństwa. Zaczęła pełnić funkcje narzędzia inżynierii społecznej. Z tej racji „Encyklopedia filozofii polskiej” przyczynia się do odbudowy ethosu filozoficznego poznania i ethosu samego filozofa.

Przyczyny powstania „Encyklopedii filozofii polskiej”

Bezpośrednim impulsem do przygotowania i wydania pierwszej w dziejach „Encyklopedii filozofii polskiej” była świadomość ogromnego wkładu filozofów polskich w dziedzictwo kultury świata, który ujawnił się podczas prac nad dziesięciotomową „Powszechną encyklopedią filozofii”.
Postanowiono zatem, na bazie już opracowanego materiału, podjąć prace nad przygotowaniem specjalnej edycji encyklopedii, która ukaże pełny obraz polskiej filozofii i jej rozwoju w ciągu wieków. Encyklopedia jest więc świadectwem wielkiego dorobku polskich filozofów i jego zapisem, a także ukazuje wkład Polaków w filozofię światową. Inicjatywą tą pragniemy nawiązać do podjętej w latach 70. XX w. idei dokumentowania udziału Polaków w rozwoju powszechnej kultury i nauki, która znalazła swoją pierwszą realizację w pracy opublikowanej w 1976 w Towarzystwie Naukowym KUL pod redakcją o. prof. M. A. Krąpca pt. „Wkład Polaków do kultury świata”.
Nie bez znaczenia przy podejmowaniu inicjatywy opracowania „Encyklopedii filozofii polskiej” była świadomość sytuacji kulturowej, w której znalazła się Polska po tzw. transformacji ustrojowej. Rugowanie filozofii z kształcenia uniwersyteckiego ze względu na kult techniki i kształcenia techniczno-pragmatycznego, stanowi realne zagrożenie kształcenia humanistycznego, bez którego nie ma prawdziwego wykształcenia. Pragniemy zatem przez tę encyklopedię ukazać piękno i szlachetność oraz celowość edukacji filozoficznej, która w tradycji polskiego szkolnictwa była podstawą także kształcenia przyrodniczego i techniczno-matematycznego. Wśród prezentowanych sylwetek filozofów znajdują się wielcy myśliciele i humaniści, będący specjalistami w zakresie nauk przyrodniczych, medycznych, matematycznych czy technicznych.
Kolejnym motywem podjęcia inicjatywy opracowania encyklopedii była świadomość dewastacji polskiej filozofii, dokonanej przez marksizm narzucony środkami administracyjnymi polskim ośrodkom i instytucjom naukowym. Fakt ten na długie lata załamał i zakłócił rozwój filozofii polskiej. W świadomości Polaków, a zwłaszcza przedstawicieli nauk humanistycznych, technicznych, matematycznych i przyrodniczych, pozostał po tamtym niechlubnym okresie negatywny stosunek do filozofii jako narzucanej ideologii, a nie jako drogi odkrywania prawdy o świecie i człowieku. Istnieje więc konieczna potrzeba, by ten jednostronny, negatywny obraz filozofii w funkcji ideologii porzucić, tak dla dobra polskiej kultury humanistycznej, jak i technicznej.

„Encyklopedia filozofii polskiej” w kontekście innych opracowań

W kręgu polskiej literatury filozoficznej spotykamy liczne słownikowe opracowania filozofii polskiej i leksykony filozofów. Część tych słowników powstała jeszcze w czasach PRL, jak np. „Filozofia w Polsce. Słownik pisarzy” (Wrocław 1971), wydany przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN (1971), czy „Filozofia a nauka” (red. Z. Cackowski [i in.], Wrocław 1987), wydana przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN. Nic więc dziwnego, że obecna w nich prezentacja niektórych sylwetek filozofów – co można łatwo sprawdzić – nosi „piętno” ideologizacji marksistowskiej. Istnieją także przeglądy, które powstały już po 1989 r., jak np. „Polska filozofia powojenna” (pod red. W. Mackiewicza, I–III, 2001–2005); „Słownik filozofów polskich” (pod red. B. Andrzejewskiego i R. Kozłowskiego, Poznań 1999, wyd. 2, Poznań 2006); „Wizerunki filozofów i humanistów polskich. Wiek XX” (pod red. J. Szmyda, Kraków 2000); R. Palacz, „Klasycy filozofii polskiej” (Warszawa–Zielona Góra 1999). Są one wprawdzie wolne od ideologizacji, ale obejmują albo okres powojenny, albo zawierają bardzo okrojony wybór postaci. Ponadto słowniki te nie uwzględniają z założenia problemów, przeglądów, jak i szkół filozoficznych, charakterystycznych dla polskiej filozofii. Także wydawana od 1977 r. przez Instytut Filozofii i Socjologii seria antologii tekstów „700 lat Myśli Polskiej”, choć dostarcza wielu ważnych informacji i oryginalnych tekstów z dziedziny polskiej filozofii, nie obejmuje jednak całości dorobku polskich filozofów.
Zadaniem „Encyklopedii filozofii polskiej” jest ukazanie całości dorobku polskiej filozofii, poczynając od XIII w., aż do czasów współczesnych. Encyklopedia nie ogranicza się do przedstawiania biogramów polskich filozofów i myślicieli. Ukazuje także szkoły filozoficzne, jakie formowały się w ciągu dziejów, nurty, które choć niekiedy korzeniami sięgają poza Polskę, tu uzyskały swoiste opracowanie czy sformułowanie, a także problemy, które postawili i rozwiązali polscy filozofowie, wzbogacając w ten sposób dorobek filozofii światowej.

Układ haseł i zawartość treściowa „Encyklopedii filozofii polskiej”

Encyklopedia obejmuje, w układzie alfabetycznym, dzieje filozofii polskiej od jej początku do czasów współczesnych. Jak wspomniano, oprócz biogramów polskich filozofów i filozofujących humanistów (nieżyjących, a z żyjących tych, którzy osiągnęli wiek 80 lat), zostały przedstawione szkoły i nurty filozoficzne, jakie wyodrębniły się w Polsce, a także problemy, które w rodzimej filozofii znalazły swoisty kształt i wyjaśnienie. Zamieszczono także omówienie polskich czasopism filozoficznych, towarzystw i zjazdów filozoficznych, świadectwo prężności i twórczości polskich środowisk naukowych. Ważnym, szczególnie w dydaktyce historii filozofii, elementem biogramów są dołączane fotografie, dzięki którym studiujący może zapoznać się z podobizną prezentowanego myśliciela. Nie wszystkim biogramom towarzyszą zdjęcia (najczęściej z powodu zbyt słabej jakości technicznej bądź braku takowych). Mamy nadzieję, że ich obecność ułatwi recepcję prezentowanych biogramów filozofów. W drugim tomie została zamieszczona lista wszystkich haseł, nazwiska autorów, którzy je opracowali, oraz wskazówki dla czytelnika.
Co się tyczy układu haseł przedmiotowych, to choć są powiązane z nazwiskami konkretnych filozofów (np. Kotarbińskiego reizm, Leśniewskiego ontologia, Krąpca metafizyka), zachowano (z drobnymi wyjątkami) układ problemowy (np. reizm Kotarbińskiego, metafizyka realistyczna Krąpca, personalizm etyczny Wojtyły), podając w „główce” hasła nazwisko filozofa, który sformułował bądź rozwiązał problem. Dzięki temu, z jednej strony można zapoznać się z bogactwem problemów podejmowanych przez polskich filozofów, a z drugiej uświadomić sobie, że proponowane przez nich rozwiązania ukazują rodzimą myśl filozoficzną i poświadczają jej oryginalność.
Jednym zatem z zadań podczas przygotowywania listy haseł, było ukazanie szerokiego spektrum osób, które w ciągu wieków pracowały w dziedzinie filozofii i swoją pracą pisarską, a także dydaktyczną ubogacały ojczystą kulturę. Po drugie, starano się wydobyć problemy i przedstawić propozycje ich rozwiązań, które pojawiły się w polskiej filozofii i zostały sformułowane przez polskich filozofów. Dotyczy to także szkół ukształtowanych w Polsce, w ramach których podejmowano określone problemy badawcze. Okazało się, że prawie w każdej dziedzinie filozofii, a także jej nauk pomocniczych, mamy oryginalne osiągnięcia. Odnosi się to tak do logiki i metodologii, jak i filozofii prawa oraz polityki, etyki i estetyki, metafizyki i antropologii, filozofii kultury i przyrody, filozofii Boga i religii, a także do innych dziedzin.

„Encyklopedia filozofii polskiej” w kontekście mitu o braku polskiej filozofii

W ukazywaniu dziejów polskiej kultury, w tym także nauki, możemy niekiedy spotkać się z próbą budowania w świadomości społecznej mitu o braku polskiej filozofii. Prowadzone prace encyklopedyczne pozwalają stwierdzić, że polska kultura ma prawo szczycić się wieloma wybitnymi przedstawicielami nauki, sztuki, literatury, polityki, a także filozofii.
Analizując przygotowywany materiał do „Encyklopedii filozofii polskiej”, a wcześniej do „Powszechnej encyklopedii filozofii”, można zauważyć w dziejach filozofii polskiej kilka dominujących dziedzin badań, w których Polacy wnieśli znaczący wkład do światowego skarbca filozofii i kultury. Są to m.in. dziedziny: przyrodniczo-kosmologiczna (Witelo, B. Hesse, K. Kłósak), polityczno-etyczna (P. Włodkowic, J. Woroniecki, T. Kotarbiński, J. Kalinowski, K. Wojtyła. T. Ślipko), historyczno-kulturowa (J.-M. Hoene-Wroński, A. Krokiewicz, W. Tatarkiewicz, S. Swieżawski), logiczno-metodologiczna (Michał z Wrocławia, Mikołaj z Mościsk, K. Twardowski, J. Łukasiewicz, K. Ajdukiewicz, A. Tarski, S. Kamiński), fenomenologiczna (R. Ingarden) oraz metafizyczno-antropologiczna (M. A. Krąpiec, K. Wojtyła). Jeśli cztery pierwsze miały swoje historyczne ugruntowanie, tzn. przewijały się przez całe dzieje, to na szczególną uwagę zasługuje ostatnia, metafizyczno-antropologiczna.
Wśród historyków myśli utarł się bowiem pogląd, że w dziejach polskiej filozofii nie występuje tradycja metafizyczno-antropologiczna. Okazuje się jednak, że we współczesnej polskiej filozofii wyróżnia się właśnie silny nurt metafizyczno-antropologiczny. Został on zapoczątkowany i ugruntowany wraz z powstaniem w latach 50. XX w. lubelskiej szkoły filozoficznej. Dzięki tej szkole, w ramach filozofii polskiej doszło do sformułowania współczesnej koncepcji metafizyki realistycznej, co jest ewenementem w filozofii światowej. Została także wypracowana uniwersalna teoria człowieka jako osoby, która może stanowić podstawę nauk o człowieku i o ludzkim działaniu (etyki, pedagogiki, filozofii kultury, prawa, religii, polityki itd.).
Fakty te pozwalają przezwyciężyć powstałe w ciągu wieków mity, że Polacy nie mają własnych, znaczących tradycji filozoficznych, a wszystko, co posiadają, jest tylko recepcją cudzych myśli. „Encyklopedia filozofii polskiej” w sposób przekonujący pokazuje, że „Polacy nie gęsi, iż swój język mają” nie tylko w dziedzinie literatury, ale również i w zakresie filozofii.

Marksizm w dziejach filozofii polskiej

Encyklopedia obejmuje także niechlubny oraz bardzo trudny i dewastacyjny dla polskiej filozofii okres zideologizowanej filozofii marksistowskiej, która legła u podstaw – jak określił Jan Paweł II – „ideologii zła komunizmu”. Ten okres polskiej filozofii został ukazany na dwa sposoby: przez przedstawienie biogramów filozofów-marksistów, którzy w tym czasie żyli i działali, oraz ich prac. Uważne studium życiorysów, tytułów prac, które opublikowali, funkcji, jakie pełnili i instytucji, w jakich zasiadali, ukazuje rzeczywisty zasięg ich wpływów oraz odpowiedzialności. Okres ten domaga się odrębnego studium i opracowania, gdyż – jak ostrzegał Jan Paweł II – ideologie zła nazizmu i komunizmu „są głęboko zakorzenione w dziejach europejskiej myśli filozoficznej” („Pamięć i tożsamość. Rozmowy na przełomie tysiącleci”, Kraków 2005, 16). Z tej racji „trzeba nieco czasu poświęcić tradycjom filozofii polskiej, a szczególnie temu, co stało się w niej po dojściu do władzy partii komunistycznej. Z uniwersytetów usuwano wszelkie formy myślenia filozoficznego, które nie odpowiadały modelowi marksistowskiemu. Dokonywano tego w sposób prosty i radykalny: usuwano ludzi, którzy reprezentowali ten sposób uprawiania filozofii. Bardzo znamienne, że wśród tych, których pozbawiono katedr, znajdowali się przede wszystkim reprezentanci filozofii realistycznej, włącznie z przedstawicielami realistycznej fenomenologii, jak prof. Roman Ingarden, oraz szkoły lwowsko-warszawskiej, jak prof. Izydora Dąmbska. Trudniej było z reprezentantami tomizmu, ponieważ znajdowali się na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i na wydziałach teologicznych w Warszawie i w Krakowie oraz w seminariach duchownych. Ich jednak w inny sposób boleśnie dotknęła ręka ustroju. Marksistowskie władze z nieufnością odnosiły się do cenionych myślicieli, którzy zachowali krytycyzm wobec materializmu dialektycznego [...]. Z uniwersyteckiego programu zajęć nie można było oczywiście usunąć logiki czy metodologii nauk. Można było natomiast na różne sposoby utrudniać i ograniczać wpływ »nieprawomyślnych« profesorów na formację studentów.
Otóż te wydarzenia, które miały miejsce w Polsce po dojściu do władzy marksistów, przyniosły skutki podobne do tych, jakie wyniknęły w związku z procesami, które już wcześniej wystąpiły w Europie Zachodniej w okresie pooświeceniowym” (tamże, 17–18).
Ewenementem współczesnej filozofii polskiej jest to, że z pola widzenia zniknęli marksiści i sam marksizm. Nikt (lub prawie nikt!) nie deklaruje się obecnie jako marksista, zniknęły katedry i zakłady marksizmu. Narzuca się pytanie, gdzie podziali się ci profesorowie, którzy przed 1989 r. uprawiali marksizm? Oczywiście, dalej pracują na uczelniach. Pojawia się więc pytanie: jak tę sytuację postrzegać? Czy mamy do czynienia z „amnezją” filozoficzną, czy z wyrafinowanym koniunkturalizmem? Wielu bowiem marksistów przeszło na postmodernizm. Inni tylko pozmieniali nazwy zakładów oraz katedr i dalej w nich nauczają, pozostając w gremiach decyzyjnych instytucji naukowych oraz filozoficznych przy Polskiej Akademii Nauk czy Ministerstwie Szkolnictwa, a także w różnych komisjach.
„Czego możemy się więc nauczyć z tych lat zdominowanych przez »ideologie zła« i walkę z nim?” – pyta Jan Paweł II we wspomnianej książce „Pamięć i tożsamość”. „Myślę – odpowiada – że musimy się nauczyć przede wszystkim sięgania do korzeni. Tylko wtedy zło wyrządzone przez faszyzm czy komunizm może nas w jakimś sensie ubogacać, może nas prowadzić do dobra [...]. Z tego punktu widzenia my w Polsce możemy mieć osiągnięcia. Stanie się tak jednakże pod warunkiem, że nie zatrzymamy się na powierzchni, nie ulegniemy propagandzie tego oświecenia, któremu w jakiejś mierze opierali się już Polacy w XVIII wieku, aby dzięki temu w wieku XIX zdobyć się na taki wysiłek, który potem, po I i II wojnie światowej, doprowadził do odzyskania niepodległości. Hart ducha społeczeństwa ujawnił się później w walce z komunizmem, któremu Polska opierała się aż do zwycięstwa w roku 1989. Chodzi o to, ażebyśmy tego zwycięstwa teraz nie zmarnowali” (tamże, 56).
By temu zadaniu sprostać, potrzebna jest pamięć o logosie i ethosie polskiej filozofii, a w tym właśnie może nam pomóc „Encyklopedia filozofii polskiej”, która przywołuje ku pamięci i ku nauce te wielkie dzieje polskiego ducha.

Wydawca „Encyklopedii filozofii polskiej”

Wydawcą „Encyklopedii filozofii polskiej” jest Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, będące oddziałem Società Internazionale Tommaso d’Aquino. Towarzystwo jest też wydawcą dziesięciotomowej „Powszechnej encyklopedii filozofii”, wymienianej wśród najlepszych tego typu opracowań w filozoficznej literaturze światowej. Società Internazionale Tommaso d’Aquino (którego członkiem założycielem był kard. Karol Wojtyła, późniejszy Jan Paweł II) jest to jedno z najbardziej znanych w świecie towarzystw filozoficznych, którego główny cel stanowi szerzenie i rozwijanie kultury filozoficznej. Inicjatywa opracowania i wydania „Encyklopedii filozofii polskiej” została podjęta przez środowisko filozofów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, zrzeszonych w Polskim Towarzystwie Tomasza z Akwinu. Zrodziła się, jak wspomniano, w trakcie finalizowania prac nad „Powszechną encyklopedią filozofii”, gdy uświadomiono sobie, jak wielki wkład wnosili i wnoszą Polacy w polską oraz światową kulturę filozoficzną.
Wydana przez Towarzystwo dziesięciotomowa „Powszechna encyklopedia filozofii”, obejmując różnie cywilizacyjnie ukształtowane pozaeuropejskie nurty filozoficzne, jak: filozofia chińska, indyjska, koreańska, japońska, wietnamska, afrykańska, żydowska, islamska, Inków i Majów, zaświadcza o Wydawcy, który dba o prawdziwy uniwersalizm i obiektywizm prezentowanych treści. Te same standardy starano się zachować przy opracowaniu i wydaniu „Encyklopedii filozofii polskiej”.
W przygotowaniu haseł brali udział filozofowie z prawie wszystkich polskich ośrodków filozoficzno-naukowych. Encyklopedia jest więc świadectwem zespołowej pracy polskich filozofów, którzy po upadku ustroju komunistycznego, a wraz z nim narzuconego administracyjnie marksizmu, po transformacji ustrojowej, odnajdują na nowo drogę do filozofii i swoją posługą myślenia pragną przyczynić się do budowania kultury filozoficznej, a tym samym do rozwoju prawdziwej kultury humanistycznej.
Mamy nadzieję, że „Encyklopedia filozofii polskiej”, która ukazuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej filozofii, będzie pomocą dla studenta i naukowca, a także wizytówką wkładu Polaków w tworzenie ogólnoświatowej kultury filozoficznej.

Lublin, 16 lipca 2011

Andrzej Maryniarczyk

« powrót