Internetowa wersja Encyklopedii
  polishenglish 
 

Recenzje - Powszechna Encyklopedia Filozofii, tom III

Ateneum Kapłańskie 140 (2003) z. 1 (563)

W okresie międzywojennym została podjęta przez polskie środowiska filozoficzne inicjatywa opracowania słownika filozofów, który miał stanowić podstawę dla przygotowania przyszłej encyklopedii filozofii. Ten ambitny zamiar nie został jednak z wielu przyczyn zrealizowany. Przede wszystkim na przeszkodzie stanęła II wojna światowa, później zaś sytuacja, w jakiej znalazła się polska filozofia, a takie cała nauka uprawiana w totalitarnym systemie, jakim był komunizm w krajach bloku wschodniego. Decyzją nowej klasy rządzącej w Polsce marksizm stał się jedyną oficjalnie akceptowaną filozofią.

Kultura polska okresu powojennego została pozbawiona prawdziwego, obiektywnego poznania filozoficznego rzeczywistości, której niezmiernie ważną cząstkę stanowi człowiek. Całe pokolenia Polaków zostały poddane indoktrynacji marksistowskiej. Nastąpiła w szybkim tempie ideologizacja filozofii przez marksizm i ubezwłasnowolnienie ośrodków filozoficznych, towarzystw naukowych, w tym również Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Szczególnie lata pięćdziesiąte i następne upłynęły pod znakiem agresywnej, często prymitywnej walki ideologicznej z wszelką filozofią, która nie była filozofią marksistowską, oraz ze wszystkimi ośrodkami filozoficznymi i filozofami, którzy ośmieli się mieć inne poglądy.

Można powiedzieć, że były to lata stracone dla rozwoju nieskrępowanej myśli filozoficznej. Zresztą do dziś zarówno Polskie Towarzystwo Filozoficzne, jak i Oddział Socjologii i Filozofii PAN nie dokonały krytycznej oceny minionego okresu, w którym nastąpiło odejście od właściwego celu filozofii - jakim jest poszukiwanie prawdy i służba prawdzie - na rzecz propagandy ideologii marksistowskiej.

Stało się więc bardzo dobrze, że inicjatywę opracowania i wydania Powszechnej encyklopedii filozofii (PEF), która jest długiem spłacanym narodowi polskiemu za czas zniewolenia, podjęło kilka lat temu Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, będące oddziałem Societa Internazionale Tommaso d'Aquino . Towarzystwo to działa przy Katolickim Uniwersytecie Lubelskim i jest wolne od obciążeń minionego okresu. Dzięki zaś swej niezależności i otwarciu może realizować podjęty zamiar. "Inicjatywa opracowania i wydania wielotomowej Powszechnej Encyklopedii Filozofii wychodzi ze środowiska, które w najtrudniejszych dla polskiej filozofii i humanistyki czasach ostatniego pięćdziesięciolecia rozwijało, chroniło i pielęgnowało niezależne filozoficzne poznanie, stając w ten sposób na straży polskiej kultury" (PEF, t. 1, s. 10).

Główni inicjatorzy PEF, autorzy i wykonawcy są profesorami i pracownikami KUL, a prace redakcyjne i organizacyjne są prowadzone na Wydziale Filozofii tegoż uniwersytetu. Przy opracowywaniu poszczególnych haseł biorą udział specjaliści nie tylko z polskich ośrodków naukowych (Lublina, Warszawy, Wrocławia, Krakowa, Poznania, Gdańska, Olsztyna, Torunia i innych), lecz także wielu zagranicznych. Możliwość współpracy z tak szerokim gronem filozofów gwarantuje Societa Internazionale Tommaso d'Aquino, które ma swych członków w różnych ośrodkach naukowych świata.

PEF - pierwsze tego rodzaju przedsięwzięcie naukowe w dziejach naszej tysiącletniej kultury - została zaplanowana na 8 tomów, które (jak dotąd) są wydawane bardzo regularnie i sprawnie - jeden tom rocznie, każdy zawierający ok. 500 haseł na ok. 800 stronach druku w formacie A4. To wiekopomne dzieło filozoficzne zostało dedykowane, jak informuje zapis na początku pierwszego tomu: "Narodowi Polskiemu na ręce Jego Świątobliwości Jana Pawia II Największego Syna tego Narodu na progu Trzeciego Tysiąclecia Chrześcijaństwa". Ten akt ofiarowania nie tylko pierwszego tomu Encyklopedii, ale równocześnie całego przedsięwzięcia, na ręce Ojca Świętego, narodowi polskiemu jest równoznaczny ze złożeniem przyrzeczenia wypełnienia do końca tej pracy, a na świadka tego zobowiązania został poproszony syn tego narodu, Jan Paweł II. Jak dodaje ks. prof. A. Maryniarczyk (redaktor naczelny PEF), "ten fakt zobowiązuje nas do organizowania dalszych prac i troski o ich jakość, ale i tempo, by to przyrzeczenie wypełnić".

Zespołem Redakcyjnym PEF kieruje ks. prof. dr hab. A. Maryniarczyk, współpracując z redaktorami naukowymi trzynastu działów (od etyki poczynając na filozofii Wschodu kończąc). W Komitecie Naukowym obok o. prof. dr. hab. M. A. Krąpca (przewodniczącego i głównego inicjatora PEF) są: prof. A. Lobato, ks. prof. dr hab. A. Maryniarczyk. prof. dr hab. P. Jaroszyński, prof. dr hab. H. Kiereś i s. prof. dr hab. Z. J. Zdybicka.

To opus magnum filozofii święci dziś swój wielki sukces wydawniczy. Oto w ciągu zaledwie trzech lat ukazały się trzy potężne tomy PEF, przygotowane niezwykle starannie, zarówno pod względem merytorycznym, jak i edytorskim. Świeżo wydany trzeci tom (829 stron) obejmuje hasła na litery E-G i został opracowany przez 144 autorów (czterech z nich już nie żyje). Hasła tego tomu. podobnie jak to było w pierwszym i drugim, obejmują biogramy wybitnych filozofów, przeglądy powstałych w historii nurtów, szkół i systemów filozoficznych oraz wykład egzystencjalnie ważnych problemów filozoficznych i próby ich rozwiązań.

Hasła biogramowe zawierają dobrze zredagowane i ujęte w sposób bardzo syntetyczny stanowiska filozoficzne i poglądy znakomitych filozofów (z pominięciem jeszcze żyjących), którzy znacząco oddziałali na historię filozofii i wyznaczyli różnorodne rozumienie świata osób i rzeczy. Biogramy te stanowią istotne źródło informacji o konkretnym myślicielu oraz są okazją do zapoznania się z kontekstem powstawania danej myśli filozoficznej czy takiej właśnie jej interpretacji. Ten rodzaj haseł uwzględnia szczególnie sławnych filozofów polskich, np. solidnie opracowane przez W. Prusika hasło "Elzenberg Henryk Józef Maria" czy biogram "Gabryl Franciszek".

Z kolei w hasłach przeglądowych zostały przedstawione różnorodne systemy: kierunki filozoficzne (także szkoły), które znajdują się u podstaw nowożytnej i współczesnej kultury, wyznaczając określone rozumienie otaczającej nas rzeczywistości. Przegląd ten ma na celu nie tylko opis danego zjawiska myślowego, które zaowocowało sformułowaniem określonego systemu filozoficznego, lecz ma także ułatwić czytelnikowi zrozumienie różnorodnych zjawisk i procesów występujących we współczesnej kulturze, a wiec w nauce, sztuce, etyce i religii. Dla przykładu wymieńmy choćby takie hasła, jak: "empiryzm" (i jego rodzaje), "epikureizm", "eudajinonizm" itp.

Trzecia grupa haseł w PEF przedstawia podstawowe problemy filozoficzne, które obejmują wszystkie zagadnienia szeroko pojętej filozofii, a więc: metafizyczne, kosmologiczne, antropologiczne, teoriopoznawcze, etyczne, logiczne, metodologiczne itd. Problemy te zostały ukazane z uwzględnieniem egzystencjalnie ważnych pytań metafizycznych oraz udzielanych na nie odpowiedzi w całym kontekście dziejów filozofii. W ten sposób czytelnik może sobie sam urobić pogląd na temat słuszności lub błędności danych rozwiązań. Warto tu podkreślić, że autorzy haseł problemowych nie ograniczają się tylko do referowania różnorodnych poglądów i stanowisk, lecz proponują także racjonalne i zasadne rozwiązania, np. hasło "eutanazja", gdzie oprócz jej pojęcia, form i całej historii poglądów na eutanazję, autor hasła. M. Czachorowski, daje również moralną ocenę eutanazji, zmuszającą czytelnika do osobistej refleksji i zajęcia stanowiska.

W PEF w szerokim zakresie został uwzględniony (i mocno wyakcentowany) bogaty dorobek filozofii klasycznej, którą w odróżnieniu od innych koncepcji filozofii charakteryzuje wymiar mądrościowy. W ten sposób staje się ona niejako wzorem dla wszystkich innych rodzajów filozofowania, a także stanowi podstawę tożsamości kultury europejskiej. Encyklopedia uwzględnia również twórczość filozoficzną Wschodu (Indii, Chin, Korei czy Japonii), dzięki czemu zostają poszerzone perspektywy rozumienia filozofii.

Prezentując szeroki wachlarz problematyki filozoficznej, redaktorzy PEF chcą ukazać powszechność ludzkich dążeń do poznania prawdy oraz pragną obudzić w czytelnikach ciekawość poznawania dziejów filozofii. Dają również możliwość konfrontacji rozwiązań nie tylko w różnych systemach filozoficznych, ale i w filozofiach różnych kręgów cywilizacyjnych, dość odległych od kultury europejskiej.

Trzeba wreszcie podkreślić, że trzeci tom PEF jest jednym z ważniejszych tomów tejże Encyklopedii z punktu widzenia filozoficznego. Zawiera on bowiem m.in. takie hasła (bardzo obszerne i gruntownie opracowane), jak: ,,filozofia" (s. 453-478) autorstwa A. Krąpca, "filozofia nauki" (s. 480-494) autorstwa A. Krąpca i P. Jaroszyńskiego, "filozofia religii" (s. 526-539) autorstwa Z. J. Zdybickiej, "epistemologia" (s. 193-200) autorstwa A. Krąpca czy "etyka" (s. 269-284) autorstwa T. Stycznia. Hasła te znakomicie porządkują samo rozumienie filozofii i dobrze wprowadzają w różne jej dyscypliny.

Warto również dodać, że pod każdym hasłem została zamieszczona podstawowa bibliografia dotycząca źródeł, podana w układzie chronologicznym (wydanie pierwsze i ostatnie). W przypadku kilku pozycji wydanych w tym samym roku zastosowano układ alfabetyczny. Dzieła zbiorowe podawane są bez nazwiska wydawcy, bądź redaktora. Dla określonych dziel, czasopism i serii wydawniczych oraz dla miejsc wydania zastosowano skróty zawarte w Wykazie skrótów.

PEF ma wymiar nie tylko ściśle specjalistyczny, ale również o gól no kulturo wy oraz narodowy. Jest skierowana do specjalistów, którzy zajmują się filozofią, ale nie tylko. Jest ona potrzebna humanistom, którzy w filozofii muszą szukać rozwiązań podstawowych problemów i uzasadnień swoich poglądów. Jest ona kierowana do studentów filozofii i teologii, ale również do studiujących inne dyscypliny naukowe. Jest potrzebna także osobom dorosłym wykonującym różne zawody (np. naukowcom, nauczycielom, psychologom, dziennikarzom, politykom i wielu innym), ponieważ dostarcza człowiekowi szerokiego i istotnego rozumienia rzeczywistości, które leży u podstaw wszystkich dziedzin ludzkiej działalności.

Z pewnością PEF znajdzie wielu czytelników, którzy pragną poznania rzetelnej i wszechstronnej wiedzy filozoficznej. Wydaje się, że tego rodzaju kompendium wiedzy filozoficznej, jaką jest PEF, powinno się znaleźć w księgozbiorze każdego wykształconego człowieka.

Podsumowując, można powiedzieć, że PEF jest niezwykłą pozycją wydawniczą, która wypełnia lukę w dziejach polskiej kultury filozoficznej. Jest ona encyklopedią powszechną, co nadaje jej charakter publikacji wyjątkowej w historii polskiej filozofii. Należy tylko życzyć jej twórcom, aby jak najszybciej została przetłumaczona na język angielski, a wtedy stanie się ona w literaturze filozoficznej o zasięgu międzynarodowym jedną z najlepszych encyklopedii filozoficznych, zarówno pod względem zakresu problematyki, jak i profesjonalizmu redagowanych haseł. Będzie również bardzo skutecznym środkiem promocji polskiej kultury za granicą.


ks. Zdzisław Pawlak


« powrót

Copyright © 2010-2021 PTTA :: Wykonanie: Tomasz Żmuda