• Powszechna Encyklopedia Filozofii
  • Lubelska Szkoła Filozoficzna
  • Katedra Metafizyki KUL
  • Encyklopedia Filozofii Polskiej
  • Strona O. Krąpca

Na skróty:




Recenzje

Poznanie bytu czy ustalanie sensów? - recenzja

W tej pracy zbiorowej Zadania współczesnej metafizyki. Poznanie bytu czy ustalanie sensów? (red. A. Maryniarczyk SDB i M.J. Gondek, Lublin 1999, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, ss. 245) wydanej w roku bieżącym, zostały opublikowane referaty, wygłoszone podczas międzynarodowego sympozjum, które odbywało się w dniach od 11 do 12 grudnia 1998 roku na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Organizatorami tej sesji były Zakład Metafizyki Wydziału Filozofii KUL oraz Polski Oddział Międzynarodowego Towarzystwa Tomasza z Akwinu (Societa Internazionale Tommaso d´Aquino). Tytuł omawianej pozycji: Zadania współczesnej metafizyki. Poznanie bytu czy ustalanie sensów? oddaje temat sympozjum.

W obradach sympozjum uczestniczyli głównie prelegenci z naukowego środowiska filozoficznego KUL, ze środowisk zagranicznych zostali zaproszeni prof. V. Possenti (Universita Degli Studi di Venezia) oraz prof. H. Seidl (Pontificia Universita San Tommaso d´ Aquino, Roma). Celem sesji było poruszenie ważnego problemu dla współczesnej filozofii i kultury: czy metafizyka powinna zajmować się ustalaniem sensów wypowiedzi, czy poznaniem bytu. Na aktualność takiej problematyki wskazuje głęboki kryzys samej filozofii, którego owocami są często agnostycyzm i nihilizm. Filozofia współczesna zatem w różnych swoich odmianach zaczęła sobie uświadamiać potrzebę metafizycznych poszukiwań. Wobec nowych trendów w filozofii i kulturze pojawia się także na nowo i ma szczególną wagę pytanie o zadania metafizyki realistycznej.

Pozycja zbiorowa zawiera: wprowadzenie do tomu redaktora A. Maryniarczyka, wprowadzenie do sesji (Rektor KUL A. Szostek MIC) oraz treść jedenastu referatów (wraz ze streszczeniami w języku angielskim). Do omawianego tomu zostało także włączone - jako odpowiadające tematowi - studium o "trzecim żeglowaniu" prof. V. Possentiego, zawierające treść wykładu, który Autor wygłosił na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim dnia 7 marca 1997 roku.

Wśród różnych zagadnień, które są poruszone w omawianej pozycji, wyróżnia się problem przedmiotu metafizyki współczesnej (czy też metafizyk współczesnych). Refleksje obejmują także problematykę, związaną z metodą poznania metafizycznego, zadaniami metafizyki klasycznej (a także innych współczesnych metafizyk), odniesieniem metafizyki klasycznej do metafizyki procesualnej, analitycznej oraz heglowskiej. Część referatów uświadamia nam w sposob szczególny kryzys współczesnej kultury i myśli filozoficznej oraz wskazuje na jego źródła. Zarysowuje się tutaj potrzeba filozofii, która pokazałaby człowiekowi możliwość oraz drogę do poznania prawdy, zawartej w samych rzeczach. W słowie wprowadzającym do uczestników Sesji Ks. Rektor KUL Andrzej Szostek przypomina za ostatnią encykliką Fides et Ratio Jana Pawła II fakt, że "mamy dzisiaj do czynienia z powszechną nieufnością wobec twierdzeń o charakterze ogólnym i absolutnym, wyrażaną zwłaszcza przez zwolenników poglądu, że prawda jest wynikiem umowy, a nie uznaniem przez rozum rzeczywistości obiektywnej" (p. 56). Warto wracać do tych słów Papieża, wgłębiając się w refleksje, zawarte w omawianym zbiorze. Sama bowiem "dyskusja" - jak mówił Ks. Rektor - "ma sens tylko przy założeniu, że człowiek zdolny jest poznać prawdę".

O. M. A. Krapiec w swoim artykule Przedmiot filozoficznych wyjaśnień: byt czy sens bytu? ukazuje aporetyczny charakter filozofii klasycznej oraz główne rozwiązania, dokonane w tej filozofii, przedstawiając je na tle analizy dwóch płaszczyzn aporii, wynikających z pytań spontanicznych, kierowanych pod adresem rzeczywistości oraz pytań, zreflektowanych filozoficznie. Filozoficzne poznanie jawi się jako rozumienie rzeczywistości osób i rzeczy istniejących realnie oraz jako pewna kontynuacja spontanicznego poznania świata. O. Krąpiec podkreśla że właśnie przedmiot wyjaśnień filozoficznych decyduje głównie o charakterze rozwiązań, dokonanych przez różne kierunki filozoficzne.

Vittorio Possenti w artykule "Trzecie żeglowanie" i rozwój metafizyki (tłum. J. Merecki SDS) przedstawia zadanie filozofii bytu, wprowadzając pojęcie "trzeciego żeglowania". Przy pomocy tej metafory chce on ukazać ciągłość problematyki filozofii klasycznej, której celem jest poznanie rzeczywistości. Dzieje metafizyki są bowiem "następowaniem po sobie kolejnych, coraz głębszych koncepcji bytu, odsłanianiem fundamentalnej prawdy bytu" (s. 29). Znana platońska metafora o "drugim żeglowaniu" wyraża odkrycie tego co ponadzmysłowe. "Trzecie żeglowanie" zaś, które zostało w metafizyce zapoczątkowane przez Św. Tomasza, prowadzi do samego centrum rzeczywistości, do aktu istnienia w bycie. Właśnie filozofia bytu, odkrywszy egzystencjalną stronę bytu, może zdaniem Autora stanowić wspólne dziedzictwo dla ludzkiego intelektu, które obejmuje - przynajmniej potencjalnie - wszystko to, co jest prawdziwe w innych filozofiach. Zadanie takiej filozofii polega "na próbie zastąpienia opinii dotyczących bytu-poznaniem bytu" (s.27). Może ona także stawić czoła "zstępującemu ruchowi nihilizmu" (tamże).

A.Maryniarczyk w artykule zatytułowanym Spór o metodę poznania realistycznego. Abstrakcja czy separacja? przedstawia - w kontekście badań historycznych, dotyczących problematyki metod poznania metafizycznego - koncepcję separacji metafizycznej. Metoda separacji okazuje się właściwą metodą poznawania metafizycznego, gdyż - w odróżnieniu od metody abstrakcji - za jej pomocą można ująć całośc bytu i dotrzeć do jego elementów konstytutywnych. Autor wskazuje, że to właśnie przedmiot oraz cel w ostateczności determinują metodę poznania metafizycznego. Metafizyka zaś, posługująca się metodą separacji, przedstawia się raczej jako "określony typ poznania i postawa poznawcza, dzięki którym uzyskujemy rozumiejące poznanie świata osób i rzeczy, niż jako system czy teoria zbudowana według modelu nauk dedukcyjnych i innych" (s. 84).

Następne artykuły są poświęcone innym nurtom filozofii współczesnej, w ramach których jest uprawiana metafizyka. W. Chudy, analizując metafizykę Hegla (Metafizyka Hegla. Byt a refleksja twórcza Absolutu), pokazuje źródło jego myśli, tkwiące w filozofii podmiotu, ukazując równocześnie jej dzieje począwszy od poglądów Kartezjusza. Autor przedstawia Hegla filozofię określoności, prowadzącą do pojęcia bytu oraz rolę refleksji obiektywnej w całym procesie rozwoju rzeczywistości.

A. B. Stępień w artykule Metafizyka i ontologia. Dwa oblicza teorii bytu? omawia historię problematyki metafizycznej i ontologicznej. Następnie porządkuje różne znaczenia terminów "byt" i "przedmiot" oraz pokazuje punkty wyjścia w uformowaniu przedmiotu metafizyki (to, co istnieje) oraz przedmiotu ontologii (punktem wyjścia jest tu to, co przedstawione czy przedstawialne). Autor stwierdza, że sfera czystych możliwości nie może zachodzić bez faktycznego istnienia czegokolwiek, a wobec tego nie ma podstaw do wyodrębnienia ontologii jako autonomicznej nauki (teoria przedmiotów) obok metafizyki.

Interesująca jest P. Gutowskiego próba porównania metafizyki M. A. Krąpca z metafizyką A. N. Whiteheada (Metafizyka procesualna a tomizm egzystencjalny. Punkty wspólne i źródła rozbieżności). Jako wspólne obu filozofiom wymienia Autor następujące cechy: prometafizyczne nastawienie tych nurtów, realizm metafizyczny oraz epistemologiczny, antynaturalizm i teizm, antyminimalizm w wyjaśnianiu rzeczywistości, podkreślenie roli metafizyki w tworzeniu kultury oraz pluralizm. Omawiając problem przedmiotu metafizyki, nawiązuje P. Gutowski do Metafizyki O. M. A. Krąpca, gdzie - w części metametafizycznej - są wymienione trzy warunki przedmiotu właściwego metafizyki: przedmiot ten ma dotyczyć świata realnego, "ogarnąć" całość rzeczywistości oraz winien być neutralistyczny. W oparciu o ten fragment Autor wysuwa swoje wątpliwości dotyczące pewnych twierdzeń Ojca Krąpca. Rozważając stanowisko A. N. Whiteheada, stwierdza P. Gutowski, że jego metafizyka procesualna spełnia dwa pierwsze warunki spośród wyżej wymienionych oraz odrzuca trzeci. Whitehead bowiem nie ma zaufania do poznania potocznego. Drugi warunek zdaniem P. Gutowskiego wydaje się lepiej spełnić filozofia Whiteheada, gdyż właśnie nie ogranicza się do wyjaśniania świata tylko potocznego, lecz ma nastawienie bardziej maksymalistyczne - zmierza ona do odsłaniania głebszych warstw rzeczywistości. Pod koniec artykułu wysuwa Autor wniosek, że zadaniem zarówno metafizyki klasycznej O. M. A. Krapca jak i metafizyki procesualnej N. A. Whiteheada jest poznawanie niezależnej od nas rzeczywistości. Z tego powodu można oba systemy uznać za realistyczne. Termin realizm zaś -jak stwierdza sam Autor artykułu -może być różnie rozumiany: inaczej w metafizyce O. M. A. Krąpca, inaczej zaś odnośnie do metafizyki Whiteheada.

Z kolei T. Szubka (Analiza, znaczenie i rzeczywistość. O dwóch typach metafizyki analitycznej) przedstawia analityczną metafizykę w jej typach transcendentalnym ( na przykładach myśli P.F. Strawsona oraz M. Dummetta) oraz naturalistycznym ( Autor omawia poglądy W. V. Quine´a i D. Lewisa). Autor chce bowiem wykazać bezpodstawność zarzutu, wysuwanego przeciw filozofii analitycznej, że nie zajmuje się ona rzeczywistością, lecz analizą języka czy myśli. W końcowej części pracy stwierdza Autor, że metafizyka analityczna kontynuuje pod wieloma aspektami tradycyjną koncepcję metafizyki. T. Szubka przyjmuje przy tym dwie tezy jako charakteryzujące szeroko rozumianą arystotelesowską koncepcję rzeczywistości: tezę realizmu oraz tezę swoistości.

Artykuł H. Kieresia Postmodernizm. Rzeczywistość czy kreacja przedstawia rzadko dostrzegany aspekt w sporze modernizm-postmodernizm: a mianowicie problem socjalizmu, odnosząc to do postmodernistycznej wizji człowieka. W ramach postmodernizmu wyróżnia Autor dwa nurty jego myśli społecznej: anarchizm, gdzie "świat to apeiron wolności i kreatywności" (s.162) i liberalizm, gdzie "anarchia jest mitygowana postulatem samoograniczenia wolności" (tamże). Autor wskazuje także na trzy nurty w dziejach filozofii, mąjące wpływ na całą kulturę, z których dwa tkwią u podstaw modernizmu i postmodernizmu: są to - odpowiednio ujęte - statyzm ontologiczny oraz wariabilizm. Oba kierunki traktują świat jako pola kreacji. Trzeci nurt: metafizyka bytu, którego przedmiotem jest rzeczywistość realna, daje podstawę do "zbudowania filozofii społecznej zgodnej z ostatecznym celem życia ludzkiego jako ludzkiego" (s.163).

Kolejny artykuł umieszczony w książce jest autorstwa Vittorio Possentiego (Próba definicji nihilizmu praktycznego, tłum. J. Merecki SDS). Artykuł ten jest bardzo interesującą charakterystyką jednej z odmian nihilizmu. Nihilizm według prof. Possentiego nie jest "przede wszystkim obojętnością wobec wartości najwyższych, ogłoszeniem śmierci Boga lub bezsensownością życia", lecz "zerwaniem bezpośredniego intencjonalnego związku między myśleniem i bytem". W ten sposób określony nihilizm, u podstaw którego tkwi idee, że byt sam w sobie jest niepoznawalny, nazywa Autor nihilizmem teoretycznym. Nihilizm praktyczny zaś jest związany ze strukturą woli oraz dialektyką pragnienia. Sedno tej dialektyki stanowi konnaturalny ruch woli ku dobru oraz dynamiczna nietożsamość woli i przedmiotu, której nie znosi osiągnięcie przedmiotu przez wolę. Pragnienie to jest bowiem ostatecznie skierowane ku przedmiotowi nieskończonemu. Nihilizm praktyczny jawi się wobec tego jako "wszelkie zatrzymanie lub redukcja dialektyki pragnienia i przedmiotu, która (nieraz świadomie) usuwa w cień nietożsamość między nieskończonością pragnienia i skończonością przedmiotu". Vittorio Possenti przedstawia także konsekwencje, jakie pociąga za sobą tak rozumiany nihilizm.

P. Jaroszyński w artykule Piękno czy wartość? wskazuje na skutki potraktowania dobra, prawdy i piękna jako wartości w sensie kantowskim i neokantowskim. Na poziomie piękna powoduje to odcięcie sztuki od rzeczywistości jako jej źródła, co ostatecznie prowadzi do ubóstwienia artysty a do upadku sztuki. Autor pokazuje też, że podstawowym miejscem realizowania się piękna jest właśnie byt, nie zaś wartość oraz wskazuje na cel piękna, którym jest piękno Absolutu, na które ma ukierunkowywać sztuka. Klasyczna koncepcja piękna jako analogicznego może uzdrowić współczesną kulturę.

Artykuł Z. J. Zdybickiej Bóg czy Sacrum? stanowi odpowiedź na pytanie, jak i dlaczego doszło w historii ludzkiej myśli do tego, że koncepcja Boga jako Najwyższego Dobra, Absolutu Istnienia, Miłości, Osoby Najdoskonalszej, przez wieki obecna w naszym kręgu kulturywym, została zastąpiona koncepcją sacrum. Jako "miejsce" dojrzewania myśli do tej zmiany, "narodzin" oraz dalszego rozwoju koncepcji sacrum wskazuje Z. J. Zdybicka na pewien nurt w dziejach filozofii: a mianowicie na "filozofię idei, jaźni, świadomości, języka" (s.194).

W historyczo-filozoficznej części, dotyczącej powyższego nurtu, są omawiane następujące autorzy: Platon, R. Descartes, I. Kant, M. Scheler, F. Nietsche, M. Weber. Skutkami zaś wyeliminowania problematyki Boga z dziedziny bytu, negacji metafizyki są przede wszystkim: ubóstwienie człowieka oraz relatywizm i zamknięcie religii w kulturze. H. Seidl w swojej pozycji Obrona doktryny św. Tomasza o duszy ludzkiej i Bogu jako substancjach (tłum. D. Chabrajska) ustosunkowuje się do współczesnej krytyki "teologii substancji". Autor przytacza własną interpretację arystotelesowsko-tomistycznej koncepcji o substancjalności człowieka oraz Boga na podstawie fragmentów z dzieł św. Tomasza (głównie z Sumy Teologicznej i Filozoficznej). Następnie przedstawia Horst Seidl doniosłość nauki o Bogu jako o substancji dla teologii. Omawiając problem substancjalności człowieka, pokazuje Autor człowieka jako compositum z ciała oraz duszy racjonalnej, które odnoszą się do siebie jako akt i możność. Oba te elementy zdaniem Autora mają swoje własne esse, chociaż istnienie aktualne ma dopiero całość-compositum (istnienie compositum - pisze Autor- jest w pewnym sensie identyczne z istnieniem duszy). Powstaje tu jednak - na podstawie treści tej pracy - pytanie, czy tego typu ujęcie bytowej struktury człowieka gwarantuje jego bytową jedność.

Omawiana praca zbiorowa stanowi pewien całościowy namysł dokonany przez Autorów poszczególnych artykułów a dotyczący zadań współczesnej metafizyki. Czy zadaniem tym jest ustalanie sensu słów czy poznanie bytów? W związku z tym zagadnieniem pojawiło się pytanie o realizm metafizyk, propagowanych przez filozofów współczesnych. Odpowiedź na to pytanie, jak się wydaje, wyznacza także zadania praktyczne dla określonych metafizyk. Czy metafizyka, która nie bazuje na poznaniu zdroworozsądkowym, zawierającym również podstawowe pytania człowieka, dotyczące zastanej rzeczywistości i siebie samego (np. pytanie o sens i cel własnego życia, działalności, nauki, religii, sztuki), może udzielać ostatecznych racjonalnych odpowiedzi na nie?

Jednym z ciekawych zagadnień, które także zostało poruszone w tym tomie, jest problem dalszego możliwego rozwoju metafizyki klasycznej. Jeżeli dokonało się w niej już "trzecie żeglowanie", a "po nim nie są już możliwe dalsze zasadnicze zmiany w pojmowaniu metafizycznej struktury bytu" (V. Possenti, "Trzecie żeglowanie" i rozwój metafizyki, s. 38), czy i w jakim kierunku mogłaby ona dalej się rozwijać? Vittorio Possenti twierdzi, że filozofia bytu jest otwarta na postęp - zarówno od strony przedmiotu jak i od strony podmiotu. "Od strony przedmiotu otwiera się tu bowiem ogromny obszar badań (włączając w to pogłębienie intuicji, które stoją u podstaw trzeciego żeglowania) wyznaczony zarówno przez problemy pojawiające się w dziejach filozofii, jak i przez problemy, które niesie życie [...]. Natomiast od strony podmiotu filozofia rozwija się przez osobowy akt poznania (przyswojenia sobie) [...]. Filozofia żyje nie przez mnożenie tomów na temat historii myśli, lecz przez obecność w osobowych podmiotach, które w ciągle nowy sposób prowadzą dialog z rzeczywistością, udoskonalając w ten sposób samych siebie" (s. 47). "Życie ducha metafizyki realistycznej," - pisze W. Chudy - "wydaje się objawiać dziś zwłaszcza swój aspekt szczegółowości. Rozwinięcie teoretyczne i zastosowanie prawd metafizyki odnośnie do tych dziedzin, w których człowiekowi i jego kulturze zagraża zerwanie łączności z bytem realnym - zasadą wszelkiej egzystencjalnej tożsamości (żeby tylko wymienić dziedzinę tzw. mentalności wirtualnej i jej swoistej etyki) - jawi się jako pierwszorzędne aktualne zadanie i zarazem projekt żywej aktywności metafizycznej w nadchodzących czasach" (Metafizyka Hegla, s. 98).

Publikacje, zawarte w omawianym tomie, stanowią w większości wyniki wielu letnich przemyśleń i badań naukowych poszczególnych autorów i okazują się z tego powodu szczególnie wartościowe dla czytelnika, zainteresowanego podjętymi w nich problemami.


Reet Otsason



« powrót

Copyright © 2024 ptta.pl :: Wykonanie: Tomasz Żmuda